Przedstawiciele Towarzystwa Jezusowego, zatwierdzonego w Rzymie w 1540 r., pojawili się w Europie Środkowej najpierw w Austrii (1552) i w Czechach (1556), a następnie w Polsce (1564). Pod koniec XVI stulecia dotarli także na Śląsk, gdzie przez kilkanaście lat działali na wrocławskim Ostrowie Tumskim (1580-1595), korzystając z opieki tamtejszych biskupów i kanoników. Protesty ze strony luterańskiego patrycjatu zmusiły zakonników do opuszczenia miasta. Udało im się natomiast założyć placówkę w biskupiej Nysie (1610). Jednak dopiero w okresie wojny trzydziestoletniej osiedlili się na stałe najpierw w Głogowie (1625) Żaganiu (1628), Świdnicy (1629), Otyniu (1629), wreszcie we Wrocławiu (1638) oraz w kilku innych miastach, korzystając z poparcia dworu wiedeńskiego i katolickiej arystokracji. Najczęściej obejmowali stare średniowieczne zespoły poklasztorne, przy których powstawały następnie budynki gimnazjów i kolegiów. W kolejnych dekadach realizowali już okazałe barokowe założenia, pośród których wyjątkowe miejsce zajmuje Leopoldina we Wrocławiu.

Na Śląsku, podobnie jak w innych krajach najistotniejszym zadaniem spełnianym przez zakon była prowadzona na wysokim poziomie edukacja młodzieży oraz praca duszpasterska. W odróżnieniu od Czech czy Polski, musieli liczyć się z silną opozycją protestancką skupioną w dużych i bogatych miastach. Zmuszało to jezuitów do szczególnej dbałości o odpowiednio wysoki poziom działalności, także artystycznej. Dynamiczny rozwój Towarzystwa Jezusowego został zatrzymany najpierw przez wojny austriacko-pruskie, po których utworzono prowincję śląską, a następnie w skali globalnej, przez kasatę zakonu dokonaną przez papieża Klemensa XIV w 1773 roku, na Śląsku przeprowadzoną trzy lata później. Reaktywacja jezuitów nastąpiła w 1814 r. dzięki papieżowi Piusowi VII, jednak na Śląsku nie udało się im już odzyskać większości swoich dawnych ośrodków.

Blisko 150 lat istnienia zakonu na Śląsku odcisnęło wyraźne piętno nie tylko na działalności pedagogicznej, naukowej czy duszpasterskiej, ale również na różnych dziedzinach sztuki, począwszy od dramatu, teatru szkolnego i muzyki, a skończywszy na architekturze, malarstwie i rzeźbie. Bogata spuścizna artystyczna Towarzystwa Jezusowego w Europie Środkowej jest coraz lepiej znana, czego nie można jednak powiedzieć o Śląsku. Nasza wiedza na ten temat jest fragmentaryczna i odnosi się tylko do kilku wybranych zjawisk z zakresu teatru i historii sztuki. Dlatego ważnym postulatem badawczym planowanej sesji naukowej jest jak najszersze spojrzenie na rolę zakonu w nowożytnej kulturze Śląska i podkreślenie jego lokalnej specyfiki. Temu ma służyć ukazanie działalności Towarzystwa na sąsiednich obszarach i wzajemnych powiązań artystycznych, które są wyraźnie widoczne na obszarze Czech i Moraw, wchodzących od 1623 do 1755 r. w skład tej samej prowincji, natomiast mało rozpoznane w odniesieniu do Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Interdyscyplinarny i ponadregionalny charakter planowanej konferencji ma się przyczynić do pogłębienia naszej wiedzy na temat kulturotwórczej roli zakonu jezuitów na obszarze Śląska i Europy Środkowej od końca XVI do 2 połowy XVIII w.

Zgłoszenia na sesję, planowaną na październik 2011 roku, będą przyjmowane do końca marca 2011 r. Powinny dotyczyć historii i działalności kulturalnej zakonu na Śląsku i w dawnym hrabstwie Kłodzkim, z uwzględnieniem obszarów sąsiadujących, zwłaszcza objętych granicami prowincji czeskiej. Należy zwrócić uwagę także na relacje z katolicką arystokracją i dworem cesarskim, jak również z protestantami. Tematyka referatów powinna odnosić się zarówno do duchowości, literatury, teatru szkolnego i muzyki, jak przede wszystkim do architektury kościołów i kolegiów, ich wystroju i wyposażenia, z podkreśleniem oryginalnych rozwiązań formalnych i ikonograficznych preferowanych przez jezuitów. Interesującym zagadnieniem, które należy uwzględnić, jest także działalność artystów zakonnych (koadiutorów) i świeckich pracujących na potrzeby Towarzystwa Jezusowego oraz ich droga artystyczna i źródła inspiracji.

Dr Dariusz Galewski

Akademia Muzyczna we Wrocławiu

(darekgalewski@interia.pl)